21 November 2008

Дилова хутагт Жамсранжав: Эх орон минь өршөө... Гуравдугаар хэсэг

Өмнөх хоёрдугаар хэсэгт Дилова хутагтын төрж өссөн үеийн түүх мөн хэрхэн хувилгаанд тодорсон тухай түүний намтраас эх авч өгүүлсэн билээ. Тэр үед ар Монголд хутагт хувилгаадыг тодруулах эцсийн шийдийг Бээжин дэх Манжийн эзэн хаан баталдаг байжээ. Манжийн эзэн хаан баталснаас хойш Дилова хутагт Нарованчин хийдэд сууж долоон настайгаасаа эхлэн арван дөрвөн нас хүртлээ Засагт Ханы Хошуу, Эрдэнэзуугийн хийд зэрэг газруудад залагдан Мандал өргөх ёслол, өргөл мөргөл, тахилгын ажлуудад оролцон, хийдийн үйл хэргийг заншил ёсоор 18 настайгаасаа эрхлэх ёстой байсан ч 11 настайгаасаа хурал номын ажлыг удирдаж судар бясалгадаг байжээ. 13 настайд нь цагаан бурхан нилээд хүнд туссан учир түүний мөрөөр нүүр нь цоохордуу сорвитой үлдсэн бөгөөд багад нь Башлуугийн цоохор гэж дууддаг байсан гэдэг. Тэрээр 18 настайгаасаа шашны үйл хэргийн зэрэгцээ Гадаад Монголын өөртөө засан тохинох асуудлаар Улиастай болон Ховдод чуулган хэлэлцээнд оролцдог болсон байжээ. Дилова хутагтын 28 настайд буюу Манжийн ноёрхлын сүүлийн жил 1911 онд Хятадаас Монголыг тусгаарлан зарлаж хүрээний Богдыг хаанаар өргөмжилжээ. 1917, 1919 онуудад тэрээр Богд хааны зарлигаар Ар Монголын баруун хойт хязгаарт хятадуудын гаргасан үймээн мөн Урианхайд лам нарын мөргөлдөөн /энэ нь Урианхайн Тарлагчин хэмээх нутагт хамгийн нөлөө бүхий том лам нар үзэл бодлоор талцсан шашны шинжтэй том бослого байв/ зэргийг дарахад Хатанбаатарын хамт түүний "орлогч жанжин - цэргийн лам"-аар явж эдгээр үймээнүүдийг дарахад оролцжээ. 1920 онд Дилова хутагтыг Богд хаан дахин дуудуулсан нь Хятадын ерөнхийлөгчийн амрыг айлтгахын сацуу Хятадын албаны хүмүүс болон ялангуяа Америкийн төлөөлөгчидтэй уулзан Монголын автономит эрхийг сэргээхтэй холбоотой асуудлаар төлөөлөгчдийн хамт Бээжин явах томилолт байлаа. Богдын төлөөлөгч дөрвөн хүн шөнөжин сууж Монголын автономыг сэргээх үндэслэлийг тодорхойлсон Богдын бичгийг үйлдсэн бөгөөд тэр дөрвөн хүний хоёр нь Дилова хутагт, Жалханз хутагт нар байсан байна. Түүний дурсамжинд "Бид Хятадын ерөнхийлөгч болон албаны бусад олон хүнтэй уулзсан боловч бидний айлчлалын зорилгыг урагшлуулахад ер дөхөм болсонгүй харин энэ айлчлалын зуур Жалханз хутагт маань АНУ-ын элчин сайдтай уулзаж би АНУ-ын цэргийн атташетэй Америк пүүсийн төлөөлөгч Франц Ларсенаар хэлмэрчлүүлэн уулзаж Богдын бичгийг барьж амжсан билээ." гэсэн байдаг.
1922 онд Ижил мөрний торгууд Дамбийжанцан Ховдын хязгаарт үймээн дэгдээж дээрэм тонуул хийж, хүмүүсийг тарчилган алж түүний захиргаадалтаас айсан Ховдын умард хэсгийн Өөлд, Дөрвөд, Хасагууд нутаг орноосоо оргон дүрвэж Дамбийжанцан тэднийг мөрдөн мөшгиж барьж, амьдаар нь арьсыг нь хуулах зэрэг харгислал хэрээс хэтэрсэн тул түүнийг устгах онцгой даалгавар мөн л улсаас тэр үеийн Улиастайн сайд Ламжаваар дамжуулан Дилова хутагтад иржээ. Дамбийжанцан шашны цол хэргэмээр нь Дилова хутагтыг хүндэлдэг байсан тул үүнийг далимдуулж Дилова хутагт "Монголын шинэ засгийн анхны ерөнхий сайд Жалханз хутагт танд шагнал гардуулахаар Хүрээнд урьсан хэмээн..." урилгын бичиг найруулан бичиж Дамбийжааг тонилгох хүмүүс энэхүү тамгатай бичгийг нь авч Дилова хутагтын элч төлөөлөгч болж итгэлийг нь олж гэрт нь ороод түүнийг устгасан гэдэг. Хожим нь тэрээр 1931 онд хилсээр хоригдон байцаагдаж байхдаа оргодол Дамбийжанцантай холбоо сүлбээтэй байсан гэсэн ял тулгахад "-холбоо сүлбээтэй байх нь битгий хэл улс орныхоо амар тайван байдлын төлөө бурханы үйлдэмгүй хэргийг яахын аргагүй өөрийн гараар үйлдэж түүний үхэлд би оролцсон доо" хэмээн их л гунигтай өчсөн гэдэг.
1922 онд тэрээр Улиастайн сайдаар томилогдож жил хэртэй ажиллаад уг албанаас чөлөө хүсч Нарованчин хийддээ сууж зовсон ядарсан олонд буян үйлдэж хурал хурж ном айлдан, судар бясалгажээ. 1928 онд хэлмэгдүүлэлтээр бүх хөрөнгөө хураалгаж 1930 онд тайж Эрэгдэндагвын хэрэг гэгчээр хотод дуудагдан нэг жилийн турш байцаагдан хоригджээ. Түүнтэй хамт Халхын том лам нар болох Егүзэр хутагт, Манзушир хутагт нар хоригдож байсан ба Эрэгдэндагвын хэргийн шүүх хурлаар Егүзэр хутагт нарын долоон ламыг 24 цагийн дотор буудан алах харин Манзушир хутагтыг арван жилээр хорих Дилова хутагтыг таван жилээр хорих ялыг тэнсэн харгалзжээ. Тэнсэн харгалзах гэдэг хэрвээ дахин баригдах шалтгаан гарваас түүний цаана шууд алах ял байгаа нь ойлгомжтой, түүнийг эрт оройгүй хэзээ нэгэн цагт дахиад баривчлана гэдгийг тэрээр сайн мэдэж байв. Үнэнийг хэлэхэд Манзушир хутагтад яг ийм тавилан оноогдсон билээ, түүнийг 1938 онд Гэндэн Дэмидын хэргээр дахин баривчилж хороосон юм.


Монгол орны төр засгийн эрхэнд МАХН-ын зүүн жигүүрийнхэн гарч сүм хийд, лам нар, угсаа залгасан феодал ноёдын улс төрийн эрх үйл ажиллагааг хязгаарлах өмч хөрөнгийг хураах зэрэг хэт хувьсгалжсан ажиллагаанд дургүйцсэн дургүйцэл улам ихсэж хил хязгаар нутгийн олон айл өрх 1920-30 онд нутаг орноосоо дүрвэн нүүсэн юм. Манжуур, Өвөрмонгол, Шинжааны нутгаас Монгол орны эсрэг тагнуул, ухуулга суртачилгаа, зэвсэглэсэн түрэмгийлэл, дээрэм тонуул хийж айлуудыг хүчээр хил давуулан нүүлгэж эхэлсэн бөгөөд энэ дайсагнасан үйл ажиллагаа нь Далай ламтай зөрчилдөн таарахаа больсон Ванчинбогдын хийж буй явуулга, тавдугаар Ванчинбогд Гэлэгнамжил Хятадын хойт нутгаар хэсүүчлэн явахдаа гоминданы эрх баригчид, японы цэргүүдэд баривчлагдан ашиглагдаж түүний нэрээр манай орны эсрэг "Ванчин богд 10 мянган цэрэгтэй Монголын урд хилд ардын засгийг устгахаар зэхэж байна" зэрэг цуурхал манай улсад дэгдээд байсан юм. Энэ нөхцөл байдлыг тухайн үед Дотоодыг хамгаалах газар шийдэхдээ тагнуулын үйл ажиллагаагаар Ванчинбогдын үзэл бодлыг мэдэж, дүрвэн гарсан иргэдийн байр байдлыг судлах хэрэгтэй гэж үзээд Ванчинбогдод итгэл олж харилцаа тогтоож чадах хүнийг ганцхан Дилова хутагт хэмээн үзэж /өмнө нь тэрээр 1927 онд нэг удаа Ванчинбогдод бараалхах хүсэлт гаргаж байсныг нь харгалзан, мөн Дилова хутагтын өмнөх дүрүүд нь хэд хэдэн удаа Ордос нутагт төрж байсан ба Өвөрмонголынхон түүнийг "манай хутагт" хэмээн Ордост ирж суухыг хүсэхэд тэрээр "Цэцэг хөөсөн эрвэйхэй биш..." гээд очоогүй билээ. Иймд Өвөрмонголынхон түүнийг очиход дуртай хүлээн авна гэж үзээд/ 1931 оны 2-р сарын 26-ны өдөр........... /бичиж байтал гэнэтхэн яаралтай ажил гарчих юм, орж ирээд үргэлжлүүлнээ./
Жич. Дилова хутагтын тухай бичихэд Монголын түүхийн цөөхөн гэлтгүй хуудасыг сөхөх агаад энд бичигдсэн түүхийн бичвэр маань аль ч нам улс төрийн хүчний үзэл бодол шингээгүй, өөрөөр хэлбэл бичигдэх явцдаа намын дарамт, шахалт, гуйвуулга, залруулга ороогүй 1921 оны хувьсгалаас өмнөх хойших /хутагтын Монгол нутагтаа амьдарч ахуй үеийн/ Монголын улс төрийн жинхэнэ үнэн түүх гэдгийг дурдах нь зүйтэй байх.
Дараагийн бичлэгт түүний хилийн дээс алхсан шалтгаан болон түүнээс хойших амьдралыг нилээнд дэлгэрэнгүй оруулахыг хичээнээ. /дээр дутуу үлдээсэн өгүүлбэрээс эхлээд.../

Энэ удаагийн бичлэгийг Америкийн нэрт Монголч эрдэмтэр Оуэн Латтиморийн хэлсэн:
"Дэлхийд зургаан сая гаруй Монгол байна, бүгдийг нэгтгэн нийлүүлвэл хүчтэй улс болно доо... хэмээн ярьж Америкийн зөвлөхийг болон Чан Кайшиг цочоодог байсан хүн шүү. Гоминданы засгийн газар Монголыг хүлээн зөвшөөрөхөд Дилова их хувь нэмэр оруулсан хүн, та нар зөвөөр ойлгох ёстой" гэсэн үгээр дуусгая.

Дилова хутагт Жамсранжав 1917 он /Лам гэлтгүй бөх баймаар сайхан

эр байсан гэж нэг нь дурссан байдаг./

Жалханз хутагт Дамдинбазарын хамт


5 comments:

Anonymous said...

hi. saihan duridatgal baina. ingehed hudagtuudin ene saihan zurguudig haanaas olovoo?

Arsun said...

Ih saihan medeelel oruulsand talarhaw.

VitasMongolia said...

Mongoliin tuuh, tusgaar togtnoliin jijig ch bolov chuhal hesgees medej avlaa. Thanks.

Anonymous said...

Hi sain bna uu ah ni Mongoldoo ireed mash ih saihan bna ..gehdee zav zai muutai duugiinhee blogt orj amjihgui yavsaar udchihjee.Unuudur jaahan suulaa..duudee sain saihan buhniig husie.solongos bas sanagdah yum geech kh kh araggui udjee za a duudee tsaashdiin uil hereg bolgond sain saihan amjilt buhniig husie...chamaig hundelj yavdag negen ah ...Munuya

Anonymous said...

Сайн байна уу,
Сайхан бичлэг болжээ. Та цааш нь үргэлжүүлэн бичих боломж байгаа болов уу? Мөн та Дилова хутагтын дурьдатгалыг англи хэл рүү хөрвүүлсэн хүний нэр, номын нэрийг бичиж өгч туслаач. Олж унших гэсийн. Маш их баярлалаа :-).