Дилова хутагт Жамсранжавын намтар, дурдатгал

---------Хоёрдугаар хэсэг--------

Юуны өмнө энэ удаагийн бичлэгийг эхлэхийн өмнө түүний шашны энэ цол хэргэм болох Дилова хутагт нэрийн талаар бяцхан тодруулга хийхийг хүслээ. Түүхийн номууд, эх сурвалжууд, бичиг зохиол, хүмүүсийн аман яриа зэрэгт энэ цолыг Дилова хутагт, Дилув хутагт, Дилав хутагт бүүр зарим нь Дилэв хутагт хэмээн янз янзаар дуудаж тэмдэглэсэн байх нь бий. Миний хувьд "Дилова хутагт" гэдгийг сонгон авч бичсэний учир нь тэрээр хуучин монгол бичгээр бичиж үлдээсэн өөрийн намтар, улс төрийн дурдатгалдаа "Дилова хутугту" хэмээн тэмдэглэсэн байх бөгөөд хятад хэлээр гаргасан нэрийн хуудасныхаа нэг талд монгол бичгээр "Дилова хутугту" хэмээн нөгөө талд хятад ханзаар "Дилува" хэмээн галигласан байна. Ер нь хуучин монгол бичигт О, У үсгийг ялгаагүй тэмдэглэдэг тул Дилова, Дилува хэмээн алинаар нь ч дуудсан болох юм байна. Орчин үеийн монгол бичиг буюу крилл бичгийг насаараа сураагүй Дилова хутагт ийнхүү худам монгол бичгээр өөрөө бичиж үлдээснийг хэвээр нь байлгахаар миний бие энэ хувилбарыг сонгон авав. Харин 1941 оноос хойш Монгол улсад крилл бичиг нэвтэрч эхэлснээс хойш Дилова гэдгийг криллд янз бүрээр буулган одоо бараг хүмүүсийн амаар Дилав хутагт болон тогтжээ.

Жич: Дилова хутагт Жамсранжавын өөрийн гараар хуучин монгол бичгээр бичиж үлдээсэн намтар, улс төрийн дурдатгал зэргийн хуулбар хувь болон, түүний Монгол нутагтаа, Нарованчин хийддээ заларч байх үеийн залуугийн зураг сэлт, мөн түүний АНУ-д бүтээн босгосон Буддын шашны Дашгепеллен хийд, тус хийддээ мандал өргөж байх үеийн гэх мэт ховор сонин зураг баримт, тамганы дардас зэргийг хичээн цуглуулсан боловч бэл бэнчин нимгэн миний биед сканнер хэмээх техникийн чухал ололт байдаггүйн харгайгаар энэ удаа оруулж амжсангүй. Угаас хуучин бүдэгхэн зургуудыг камераар татаж дарахаар бүдгэрээд юу ч гарахгүй байгаа тул цуврал бичлэг минь дуусахаас өмнө амжиж сканнердаж хавсаргахыг хичээе.
Дилова хутагт Башлуугийн Жамсранжавын намтар, амьдралын түүхийг энд тэнд хүний бичсэнээс хуулбарлан авч, эсвэл өөрөө зохион бичих шаардлага ердөө гарсангүй учир юун гэвэл би дээр өгүүлснээр тэрээр өөрийнхөө намтрыг он жил, нас бүрээр нэн дэлгэрэнгүй бидэнд бичиж үлдээжээ. Түүнээс илүү үнэн баримт гэж юу байх билээ, харин бидэнд түүний намтрыг өөрийнх нь бичсэнээр уншин суух энэ боломжийг олгосон АНУ-ын нэрт монголч эрдэмтэн, Дорно дахин судлаач Жон Хопкинсийн их сургуулийн дорно судлалын тэнхимийн эрхлэгч, профессор асан, Английн Лийдсийн Их Сургуулийн дорно судлалын тэнхимийн эрхлэгч асан Оуэн Латтимор гэгч эрхэмд талархах учиртай мэт. Энэ эрдэмт хүн Дилова хутагттай 1930 онд Бээжин хотод анх танилцсан цагаас түүний амьдралын сүүлчийн өдөр хүртэл дотно нөхөрлөж бас хамтран ажиллаж явсан бөгөөд Дилова хутагтын худам монгол бичгээр бичсэн намтар, дурдатгалыг түүнийг насан хутгийг олсны хойно англи хэлнээ хөрвүүлэн, эмхэтгэж нийтийн хүртээл болгожээ.
Ингээд олон үгээ нуршилгүй намтраас толилууъя. Дилова хутагтын ярианаас:
"-Би төрсөн үеийнхээ орчин, өөрийн төрсөн ядуу гэр, Энх-Амгалан хааны үед Монгол орноо анх ирснээс хойш тав дахь Дилова хутагт болж хэрхэн хувилсан тухайгаа өгүүлъе. Би өвөг эцгийнхээ нэрийг мэдэхгүй боловч Онхот овгийн хүн гэдгийг мэдэх бөлгөө. Миний эцгийг төрөх цагт өвөг аав маань 86 нас зооглосон хүн байжээ. Иймийн учир түүнийг ямагт хятадаар "па-ши-луу" буюу "наян зуу" хэмээн дууддаг байсан ажээ. Муу юмнаас болгоомжилж харь хэлээр тэгж дууддаг байсан байна. Би бээр аавынхаа 67-тойд төржээ. Миний бие Засагт хан аймгийн Түшээ гүний хошууны Баян хошуу хэмээх уулын өмнө орших Ойгон нуураар нэрлэгдсэн Ойгон баг гэдэг газар Гадаад Монголын өрнөд хэсэгт мэндэлсэн болой. Би Бадаргуулт төрийн есдүгээр он буюу 1884 оны бичин жилийн 10 сарын 8-нд луу цагт нар мандах үеээр төрсөн юм. Би нэг ах, нэг эгчтэй байсан ба намайг төрөх үед ээж маань 48 настай байлаа. Манайх ядуу малчин удамтай бөгөөд гэрт аж төрдөг байв. Намайг төрсний дараа жил 20 хонь, 4 үхэр, 2 морьтой байжээ. Манай нутагт тэмээ ховор тул манайд байгаагүй, сарлаг элбэг боловч манайд байгаагүй. Миний төрсөн жил бэрх жил болж зуднаар мал их үхсэн гэдэг.Аав маань ямагт малаа дагана. Тэрээр 85 настайдаа өөд болсон юм. Намайг төрсөн тэр өвөл манай гэрийн тооноор гэрэл гарч байсан хэмээн олон хүн ярьдагсан. Тийм хачин их гэрэл гарч, настай айлд хүү төрсан тул тэр өвөл ямар нэгэн шидтэй юм болж байна гэж хүмүүс боджээ. Иймээс намайг "мөсөн тахлын эзэн" хэмээн нэрлэсэн бөгөөд миний жинхэнэ нэр Жамсранжав байлаа. Миний төрсөн газар Нарованчин хэмээх том хийдээс 30 орчим бээр зайтай байлаа. Энэ хүрээнд хоёр хутагт /амьд бурхан/ байсны нэгийг нь Нарованчин нөгөөг нь Дилова хутагт гэдэг байж лдээ. Хоёул миний төрсөн жил насан өөд болжээ. Хийдийн хүмүүс Нарованчин хутагтаа хаанас эрж олох вэ, Дилова хутагтаа хаанаас эрж олох вэ хэмээн ярилцах болжээ. Шинэ Дилова хутагтыг тодруулахаар бусад амьд бурхдад эл хүргүүлэхэд зарим нь шоо орхиж зүгийг нь гаргах ёстойгэж байхад зарим нь 108 эрихээр мэргэлж, зарим н бодол болно. Иймэрхүү маягаар эрлийн чигийг тодорхойлж Дилова хутагты өөд болсноос хойш жирийн бус байдалд төрсөн гэж үзсэн 40 орчим хүүхдийн нэрийг нутгийн сүм хийдэд гаргажээ. Гэвч тэр цагийн ёсоор шинээр тодрох амьд бурхныг нэрлэх эцсийн шийдийг Бээжин дэх Манжийн эзэн хаан гаргах ёстой байсан учир түүнд үлдсэн хүүхдүүдийн нэрийг өргөн барьжээ. Энэ үед би хоёр, гурван настай байжээ. Би хүүхэд байхдаа "Завханы цагаан тохой руугаа буцаж явна" гэж наадах дуртай байсан. Манай гэрийнхэн айлынхаа хүмүүсээс, цаадуул нь бусад хүмүүсээс суравч манай тэр хавьд тийм нэртэй газар байдаггүй байлаа. Гэвч Завхан голын ойролцоо тийм нэртэй нэгэн хөндийн Хятадаас Улиастай орох замд байдаг байсан ажээ. Намайг хутагтын хойт дүр хэмээн яриа гарсан болохоор бие барсан Дилова хутагтын эцэг Гончин гэж хүн манайд ирсэн юм. Тэр хүнийг ирэхээс өмнө би "Манай гэрээс нэг хүн өнөөдөр ирнэ" хэмээн хэлж байжээ. Би Гончиг гуайн ирснийг биечлэн санадаг юм. Тэр хүн цай уухаар өврөөсөө мөнгөн дотортой бяцхан аяга гаргаж ирэв "яалаа гэж, наадах чинь миний аяга" гэж хэлэхэд Гончиг гуай уйлж намайг тэвэрч хойморьт бурханы өмнө байдаг, миний дандаа суух дуртай сандал дээр суулган миний өмнө сөхөрч гурвантаа мөргөн нөгөө мөнгөн аягаа шинжааны үзмээр дүүргэн барьж билээ. Би тэр аягыг гадаад монголоос гарахдаа сууж байсан хийддээ орхин орхитлоо хадгалж билээ. Энэ аяга миний өмнөх дүрийн аяга байсан бөлгөө. Гончиг гуай намайг таньснаас хойхно Бээжинд намайг эзэн хаан баталсан юм. Намайг 5 настай байхад хийдэд аваачлаа. /Шилүүстэйн Нарованчин хийд/ Зуны тэргүүн сард хийдэд хүрч очсон юм. Анх намайг хийдэд аваачиж гэр маань ойрхон буусан тэр цагт гэртээ харихсан гэж их мөрөөддөг байж билээ. Лам нар намайг аргадан хориглож удалгүй гэрийнхэнтэйгээ улам цөөн учирсаар хийдэд байж даслаа. Удалгүй би төвд хэл сурч таван настайдаа түвд үсэг таньдаг боллоо. Зургаатайдаа 3000 шологтой номыг түвэггүй тогтоодог болов. /Энэ нь нэг шолог нь 36 үгтэй бөгөөд 108000 гэсэн үг юм/ Долоон настайдаа үүний ихэнхийг монгол руу орчуулж сурав, зургаан настайгаасаа хуралд хурж эхэлсэн бөгөөд уншлага тогтоож, шашны ном заалгаж 12 нас хүрэхэд төвд хэлнээс монголруу, монгол хэлнээс төвд хэлрүү судар орчуулж чаддаг болсон юм."

Жич: Энэ удаад түүний Монгол дахь амьдралыг, гадаадад "цөлөгдөх" болсон шалтгаантай нь хамт хилийн дээс алхсан хүртэл нь оруулъя хэмээн бодсон боловч гэнэтхэн яаралтай ажил гарсан тул өнөөдөр завсарлав.