10 March 2008

Их түүхийн хуудас сөхөхийн учир буюу Буддын шашны их хувилгаан Дилова хутагт Жамсранжавыг дурсахуй

--------------ОРШИЛ ХЭСЭГ------------------
Миний насанд яг одоо над шиг л Монголын түүхийг хэдэнтээ эргүүлэн суугаа хүн бий болов уу? Уг нь бол өдий насны бид эх түүхээ тодорхой хэмжээнд судлаад мэдчихсэн байх ёстой гэж би боддог. Одоо уншиж суугаадаа өөрөөсөө ичих ч шиг...
Гэтэл бас уншиж суугаа нь, мэдэхийг хүсч байгаа нь тийм ч ичмээр зүйл биш юм байна аа. 10 жилд сурч байхдаа Монголын түүхийг үзчихсэн гэж эндүүрээд хүүхэд байхын Монголын нууц товчоог бараг худалч хүнд наснаасаа олон уншаад цээжилчихсэн "Дээд тэнгэрээс заяат Бөртэ чоно гэргий Гуа мөрөлын хамт Онон мөрнийг гатлан ирж..." гээд л эгчтэйгээ ам уралдан цээжээр уншдаг байв. Гэтэл тэр маань ёстой л цээжилсэн төдийхэн байж. Саяхандаа санаанд оромгүй нэгэнтэй түүхийн сэдвээр маргаад бүдэрчихсэндээ өөрийгөө их л голж бас шаралхсандаа түүхийн ном барьж авч байж билээ. Өчигдөрхнийг хүртэл би нэгдүгээр ангийн хүүхэд ч мэдэх алдарт Сарны сонатыг Моцартынх гэж "солиорч", ухаант Мөнгөлөн хатныг Зүчийнх хэмээн алд дэлэм эндүүрч явснаа нуугаад яахав. Ерөнхий мэдлэг бол одоо дүүрч гэхсэн эх түүхээ мэдэхгүй байх шиг ичгэвтэр өрөвдмөөр зүйл алга. Улс төрийн түүх, урлагийн түүх гэх мэт нэг талыг дагнаж гүнзгийрэхээ байг гэхэд улсынхаа ерөнхий түүхэн замналыг мэддэг байх ёстой юм гэдгийг хатуу ойлгож сууна.
Эх түүхээ мэдэхгүй хүн
Ойд төөрсөн сармагчин лугаа адил гэсэн мэргэн үг бий.
Намайг нутагтаа байхад Монгол телевизээр АХА гэж танин мэдэхүйн сайн нэвтрүүлэг оюутан, сурагчдын дунд зохиогддог байсан санагдана. Юу ч мэдэхгүй толгой сэгсрэн эсвэл ямарч хамааралгүй дэмий балай хариулт хэлээд зогсох хойч үеээ хараад өөрөө нэг их юм мэддэг хүн шиг толгой сэгсрэн халаглаж, шоолж инээхээсээ илүү өр өвддөг байлаа. Ер нь бол ганц би ч биш магадгүй Монголын өч төчнөөн залуусаас гудамжинд таараад Алтан ургийн сүүлчийн хаан хэ бэ гэх юм уу Цогт тайж Монголын түүхэнд ямар гавъяатай хүн юм бэ? за эсвэл бүүр саяхны нийслэл хот маань одоогийн Улаанбаатар хот гэсэн нэрийг хэзээ яаж авсан бэ, эсвэл анхдугаар үндсэн хууль хэдэн оны хэдэн сард батлагдаваа хэмээн асуухад түгдрэх хүн гарах л болов уу. Ганц хоёрхон жилийн өмнө Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой гээд сүр дуулиантайхан НААДАМ хийсэн дээ гадна, дотныхон ч их цугласан. Идэж ууж, баярлаж хөөрч, байлж шагнах нь л их байсан уу гэхээс түүхийн шарласан хуудас сөхсөн ажил нэгээхэн ч хийгдээгүй нь үнэн. Хөөрхий муу урлагийнхан л "Атга нөж" гэх мэт ганц нэг жүжиг найруулан тавьж нүүр тахласан. Харин тэр үеэр миний мэргэжил нэгт нэг нөхөр жуулчин дагуулж яваад "Танай Чингис хаан европ он тооллоор хэдэн онд нас барсан юм бэ?" гэж асуухад нь мэдэхгүй ээрч муурсан тухай сүүлд сонсоод түүхээ мэдэхгүй юм гэхэд ажил хийж яваагаа бодоод нууц товчоог өмнө нь нэг хальт харчихгүй дээ гэж бодож харамссан. Ингээд харахлаар бид цаг хугацааны урсгалаар хэн нь танигдахгүй, хэн гэдгээ мэдэхгүй эрлийз хурлийзууд болчихож. Компьютер техникийн эрин л гэнэ, ямар ямар глобал нийгэм л гэнэ унших ном, үзэх харах, сатаарах юм нь ч өөр болж бас их болж. Энэ хирээр бид түүхээ мартаж. Дунд сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрт бидний сонссон, сонсоогүй шинэ хичээлийн нэрс нэмэгдэж нөгөө муу Монголын түүх маань шахагдсаар сурагчдын хамгийн дургүй гологдмол хичээлийн нэг болж. Бид түүх дээр өндийж, түүхээр босч, түүхээр бүтээгдсэн түүхийн бүтээгдэхүүн тул түүхийг мартаж хэрхэвч болохгүй. Хүн бүр ялангуяа үр хүүхэд, бидний хойч үе маань түүхийг заавал мэддэг байх шаардлага байна.
За ингээд ярих сэдвийнхээ гол хэсэгт оръё, ам халаад сэдвээс нилээд хазайлаа. Миний хувьд өнөөдөр түүхийг бага ч болтугай унших, судлах "тодорхой шалтгаан" байсны дээрээс монголын түүхийн хуудсыг ганц нэгээр сөхөн харж сууна. Энэ шалтгаан минь үгүй байсан бол магадгүй би өмнөх шигээ мэддэгүйгээ мэддэг болгож бодсоор л байх байсан болов уу. Монголчууд бид өнгөрсөн түүх рүүгээ тодорхой зорилгоор, тухайлбал үнэнийг олдог гүн ухааныхаа нүдээр харж байж ирээдүйгээ итгэлтэй сайн талд нь бүтээх ёстой.
Миний бие хутагт хувилгаадын орон хэмээгдэх Хангайн сайхан нутагт Очирваань бурхны /Отгонтэнгэр уул/ өвөр энгэрт төрснөө туйлын их ховорхон хувь заяа хэмээн сүсэглэж бахархаж явдаг хүн. Монголын их түүхэнд - Монголын их хувь заяанд 18-р зууны сүүлч, 19-р зууны эхэн үед Ар халхад арван дөрвөн их тамгатай хутагт буюу хувилж гэгээрсэн амьд бурхад байсан бөгөөд тэдний ес нь миний нутгаас төрж ард олныхоо жаргал зовлонг хуваалцан тэднийхээ дунд амьдарч, гэгээрэн Буддын шашны ариун үйлийг Монгол нутагт хөгжин дэлгэрэхэд бие сэтгэлээ зориулан зүтгэж хүндтэй хувь нэмэр оруулсан, бусдын төлөөнөө буяныг хураасан ховорхон сайчуул байв. Гучаад оны сүүлч гэхэд Монголын сор болсон сэхээтнүүд бараг бултаараа лам харгүй цаазын тавцанд очсон байхад ухаантай нэгэн хутагт гадаадад "цөлөгдсөн", "оргодол" хувь тавилангийн эрхээр хилийн чанадаас ч болов эх орныхоо хувь заяаг ажиглан харж нэг ёсондоо тэр үеийн Монголын түүхийн гэрч болон амьд үлджээ. Тэгэхдээ тэрбээр зүгээр ч нэг бурханд мөргөж, залбирал үйлдэж явсангүй, зорьсон ажилдаа зүтгэж, эх Монгол улсынхаа тусгаар тогтнол мандал бадралын төлөөнөө сэтгэл зүрхээрээ хамт байж, дотоод гадаадад улс төрийн янз бүрийн хүчний арга эвийг олон зохицож, их гүрний ихэс дээдэст тоогдон, тэр ч байтугай Монголын түүхэнд чухал байр суурь эзлэх томоохон үйл явдлуудын "амьд гэрч" болж явжээ. Миний нутагт төрж өссөн ховорхон сайчуулын нэг зовлон жаргал дунд гэгээрсэн эрдэмт хүн Дилова хутагт хэрхэн юуны учир эх орноосоо халин хорвоо ертөнцийг тойрсоор алс Америкийн тэр хязгаарт амьдралын сүүлчийн он жилүүдээ үдэж, эх орондоо эргэж ирж чадаагүй юм бол оо? Энэ асуултыг хойч үе минь түүхийн өмнө тавих эрхтэй. Чухам иймийн учир миний бие өнөөдөр түүхийн хуудас сөхөн суугаагийн минь шалтгаан энэ билээ.
Би Бурхны ном, Буддын шашинд сүсэглэж шүтдэгийнх үү, эсвэл хутагтуудын өлгий Шилүүстэй нутагт Дилова хутагтийн хийдийн /Нарованчин/ туурины хажуухантай эхээс төрсөнийх үү, хирэндээ л биедээ багтамгүй эх оронч нутгархаг үзэлтэйнх үү, бага байхын эмээ ээжийнхээ дэргэдээс Дилова хутагтын тухай хууч яриа их сонсдог байсаных уу ямартай ч Бурхны Хувилгаан энэ эгэлгүй хүний талаар сонирхон судлах нэгэн гэгээн хүсэл сэтгэл дотроос хатгасаар холбогдох ном зохиол, ялангуяа зохиолч Л.Чойжилсүрэн гуайн Дилова хутагтын тухай хэвлүүлсэн роман, миний аавын Хутагтуудын өлгий миний Шилүүстэй ном, мөн Дилова хутагтын өөрийнх нь гараар бичиж үлдээсэн намтар дурдатгал, мөн түүнтэй нөхөрлөж явсан гадаадын цөөнгүй монголч эрдэмтдийн хэвлүүлсэн ном зэргээс бага сага уншиж судласны эцэст энэ бяцхан тэмдэглэлийг эхэлж байгаа нь энэ билээ.
Дэмчиг бурхны хувилгаан Дүвчин Дилова хутагтын дүр Монголд таван удаа тодорсны тав дахь үеийн хувилгаан Дилова хутагт Башлуугийн Жамсранжав 1884-1965 онуудад амьдарч байжээ. Дилова хутагт Жамсранжавын намтар, амьдралын зам мөр, хувилгаан ид шидийнх нь тухай, Буддын шашны томоохон төлөөлөгч болохынх нь тухай, эх оронч үзлийнх нь тухай, сайн улс төрчийнх нь тухай, хэлж ирдэггүй хувь заяаныхаа эрхээр албан шахалтаар эх орноосоо гарсан тухай нь, "урвагч" нэр зүүсэн тухай нь, эргээд хөл тавих эрхгүй эх орноо, Нарованчин хийдээ санаж бэтгэрэн, зүрхэндээ нулимстай харьд өнгөрүүлсэн 35 жилийнх нь тухай өөрийн ойлгож мэдсэнээрээ хэд хэдэн цувралд хуваан товч атлаа басхүү тодорхой тэмдэглэл блогтоо оруулъя хэмээн бодсоны минь эхлэл нь энэ билээ. Тун удахгүй дараагийн хэсэг Дилова хутагтын намтраар үргэлжилнэ.

5 comments:

Arsun said...

Цувралаар бичих гэж буйд баярлаж байна. Тамганы дардасны зургийг гаргаарай. Хутагтын хувилсан дүрээс шившин аравнайлсан арслан авна гэдэг азтай байна шүү. Сонирхолтой шинэ баримтуудыг хүлээн сууна.

бж said...

Yooh, unshij duusgasangui ee, jaahan zalhuu hureed. daraa orj irehdee yag unshnaa.

Anonymous said...

[b]Урок в Вовочкином классе. Детишки рассказывают.
Петя:
- Мой папа ГАИшник, денег у нас много, живем в достатке.
Маша:
- Моя мама проститутка, денег у нас много, живем в достатке.
Вовочка:
- Мой папа дальнобойщик. Если бы не ГАИшники и проститутки, то
денег у нас было бы много и жили бы мы в достатке. [/b]
Общество Мегаполиса Pi7.ru порадовала новым выходом очередного сборника нюансов.
Меня удивила например это "[url=http://www.2nt.ru/go/teets.php]Неудачные парковки [/url]" - Канечно вы можете встретить и ради себя много интерестного
Ну а однако лучшее лекарство от скуки это анекдотец.
[url=http://my.pi7.ru/users/katya][IMG]http://www.my.pi7.ru/images/users/photos/medium/33d6c522719a1bd152b4f852335bbf3d.jpg[/IMG][/url]

SunDown said...

uneheer sonirholtoi sanagdlaa thnks

Anonymous said...

Хэдийгээр энэхүү тэмдэглэл 2008 онд бичигдсэн боловч миний бие 2012 онд олж уншлаа. Дилова хутагтын тухай түүхийг уншихад сайхан байлаа. Би мөрөөдлийн дуу гээд дуучин батсүхийн дуулсан дууг сонгох дуртай тэгсэн Дилэв хутагтад дуулсан дуу гэхээр нь интэрнэтээс хайгаад таны blog-оос түүхийг нь оллоо. Баярлалаа танд. Их үйл бүтээх хүмүүс цаанаасаа л төрчихдөг юм шиг байна аа.